Phụ nữ cao tuổi là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa phụ nữ cao tuổi

Phụ nữ cao tuổi là thuật ngữ được sử dụng để chỉ nhóm người có giới tính sinh học hoặc nhận dạng giới là nữ, thường từ 60 hoặc 65 tuổi trở lên, tùy theo tiêu chuẩn từng quốc gia và tổ chức. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), ngưỡng 60 tuổi được xem là điểm khởi đầu của giai đoạn lão hóa trong nhiều nghiên cứu dân số và y tế toàn cầu.

Khái niệm “cao tuổi” không chỉ phản ánh sự già hóa sinh học của cơ thể mà còn bao gồm các yếu tố liên quan đến giảm chức năng sinh lý, tâm thần, xã hội, khả năng thích nghi và vai trò xã hội. Một số quốc gia còn phân nhóm phụ nữ cao tuổi thành: giai đoạn đầu (60–74 tuổi), trung giai (75–84 tuổi) và giai đoạn rất cao tuổi (≥85 tuổi) để định hướng chiến lược chăm sóc khác nhau.

Việc định nghĩa đúng và phân loại rõ ràng đối tượng phụ nữ cao tuổi có ý nghĩa lớn trong việc xây dựng chính sách y tế, lương hưu, an sinh xã hội và đánh giá nhu cầu chăm sóc dài hạn.

Đặc điểm sinh lý và thay đổi sinh học theo tuổi

Phụ nữ bước vào tuổi cao thường trải qua quá trình suy giảm chức năng sinh học theo thời gian. Sự thay đổi này bao gồm mất khối lượng cơ, giảm mật độ xương, giảm độ đàn hồi mạch máu, suy giảm chức năng hô hấp và chuyển hóa. Các yếu tố này góp phần làm giảm khả năng hoạt động thể chất và gia tăng nguy cơ mắc bệnh mạn tính.

Một yếu tố quan trọng ở phụ nữ là sự suy giảm estrogen sau mãn kinh, dẫn đến mất nhanh khối lượng xương và thay đổi chuyển hóa lipid, từ đó làm tăng nguy cơ loãng xương, rối loạn mỡ máu và các bệnh lý tim mạch. Ngoài ra, tốc độ tái tạo tế bào da, mô liên kết và mô thần kinh cũng chậm lại đáng kể theo tuổi.

Một số thông số sinh học thay đổi điển hình theo tuổi ở nữ giới được tóm tắt trong bảng dưới đây:

Thông số	Tuổi 30–40	Tuổi 60+
Mật độ xương (T-score)	–1.0 đến +1.0	–2.5 trở xuống
Khối lượng cơ (kg)	20–23	16–18
Thể tích phổi (L)	3.5–4.0	2.5–3.0
Chỉ số chuyển hóa cơ bản (BMR)	1.300–1.500 kcal/ngày	1.000–1.200 kcal/ngày

Các biểu hiện bên ngoài của lão hóa như tóc bạc, da nhăn, giảm thị lực và phản xạ chậm cũng là kết quả của quá trình suy giảm này, dù tốc độ thay đổi khác nhau ở mỗi người.

Các bệnh lý phổ biến ở phụ nữ cao tuổi

Phụ nữ cao tuổi là nhóm có nguy cơ cao đối với nhiều bệnh lý mãn tính, đặc biệt là các bệnh không lây nhiễm. Nguyên nhân chủ yếu là sự kết hợp giữa lão hóa sinh học, giảm miễn dịch, thay đổi nội tiết và tiền sử sức khỏe tích lũy trong suốt đời sống sinh sản và hậu mãn kinh.

Một số bệnh lý thường gặp ở phụ nữ cao tuổi bao gồm:

• Loãng xương và gãy xương: đặc biệt phổ biến ở cột sống và cổ xương đùi.
• Thoái hóa khớp: thường gặp ở khớp gối, hông và bàn tay, gây đau, cứng khớp và giảm chức năng vận động.
• Đái tháo đường type 2: kèm theo nguy cơ biến chứng tim mạch, thận, thần kinh và mắt.
• Sa sút trí tuệ: bao gồm Alzheimer và các dạng sa sút mạch máu.
• Tăng huyết áp và xơ vữa động mạch: dẫn đến đột quỵ, nhồi máu cơ tim.
• Rối loạn giấc ngủ, trầm cảm và lo âu kéo dài: thường không được chẩn đoán đầy đủ do ngộ nhận là “biểu hiện bình thường của tuổi già”.

Việc quản lý các bệnh lý này thường gặp khó khăn vì đa số phụ nữ cao tuổi mắc đa bệnh lý, dùng nhiều thuốc đồng thời, có nguy cơ cao tương tác thuốc và gặp tác dụng phụ.

Vai trò của nội tiết tố và hậu quả sau mãn kinh

Estrogen đóng vai trò trung tâm trong sức khỏe phụ nữ. Sau khi bước vào giai đoạn mãn kinh (trung bình ở tuổi 50), mức estrogen giảm đột ngột gây ra một loạt các thay đổi ở hệ tim mạch, xương khớp, da, não bộ và cơ quan sinh dục.

Thiếu hụt estrogen làm tăng hoạt động của tế bào hủy xương, giảm hấp thu calci ở ruột và tăng thải calci qua thận, dẫn đến loãng xương. Đồng thời, estrogen còn giúp duy trì tính đàn hồi của thành mạch máu, khi thiếu sẽ tăng nguy cơ xơ vữa động mạch, tăng huyết áp và rối loạn lipid máu.

Các triệu chứng điển hình sau mãn kinh gồm:

• Bốc hỏa, đổ mồ hôi đêm, đánh trống ngực
• Khô âm đạo, giảm ham muốn tình dục
• Khó ngủ, rối loạn khí sắc, cáu gắt

Liệu pháp hormone thay thế (HRT) có thể làm giảm các triệu chứng trên và cải thiện chất lượng sống. Tuy nhiên, theo NHLBI, việc sử dụng HRT cần được cân nhắc kỹ vì có thể làm tăng nguy cơ huyết khối tĩnh mạch sâu, ung thư vú và đột quỵ, đặc biệt ở phụ nữ có tiền sử bệnh lý nền.

Sức khỏe tinh thần và chức năng nhận thức

Phụ nữ cao tuổi có nguy cơ cao hơn so với nam giới về các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu mãn tính và rối loạn giấc ngủ. Nguyên nhân thường là sự kết hợp giữa thay đổi nội tiết sau mãn kinh, cô đơn, mất người thân, giảm tương tác xã hội, và giảm vai trò xã hội truyền thống.

Trầm cảm ở phụ nữ lớn tuổi thường không được chẩn đoán đầy đủ vì dễ bị hiểu nhầm là "tâm trạng tuổi già". Các triệu chứng điển hình bao gồm: mất hứng thú, mệt mỏi kéo dài, giảm ăn, rối loạn giấc ngủ và ý nghĩ tiêu cực. Nếu không được can thiệp, tình trạng này có thể dẫn đến suy dinh dưỡng, suy giảm chức năng và giảm tuổi thọ.

Sa sút trí tuệ cũng là một vấn đề quan trọng. Theo thống kê của Alzheimer's Association, gần 2/3 bệnh nhân Alzheimer là nữ giới. Các yếu tố nguy cơ bao gồm tuổi cao, giảm estrogen sau mãn kinh, ít hoạt động trí tuệ và có tiền sử trầm cảm.

Để sàng lọc và theo dõi chức năng nhận thức, các công cụ lâm sàng như MMSE (Mini-Mental State Examination) hoặc MoCA (Montreal Cognitive Assessment) được sử dụng phổ biến. Ngoài ra, các biện pháp bảo vệ như duy trì thói quen đọc sách, tham gia nhóm học tập người cao tuổi hoặc tập luyện trí nhớ cũng có giá trị dự phòng.

Khả năng vận động và nguy cơ té ngã

Theo tuổi tác, hệ cơ xương và thần kinh vận động suy giảm khiến phụ nữ cao tuổi dễ mất thăng bằng và tăng nguy cơ té ngã. Các yếu tố nguy cơ chính bao gồm giảm khối lượng cơ, phản xạ chậm, thị lực kém, bệnh lý tiền đình và dùng thuốc ảnh hưởng hệ thần kinh trung ương.

Té ngã là một trong những nguyên nhân hàng đầu dẫn đến gãy xương cổ đùi, mất khả năng vận động và nhập viện ở người già. Hậu quả bao gồm đau kéo dài, suy giảm chức năng, tăng lệ thuộc vào người chăm sóc và nguy cơ tử vong sau 1 năm có thể lên đến 20–30% ở người gãy xương đùi.

Để phòng ngừa, các chương trình tập luyện như Otago Exercise Program đã chứng minh hiệu quả trong việc cải thiện sức mạnh cơ và khả năng giữ thăng bằng (LiveStrong). Ngoài ra, cần đánh giá lại môi trường sống, giảm vật cản, tăng ánh sáng, sử dụng tay vịn và dép chống trượt.

Dinh dưỡng và nhu cầu năng lượng thay đổi

Phụ nữ cao tuổi có nhu cầu năng lượng thấp hơn do giảm khối nạc cơ thể và chuyển hóa cơ bản chậm lại. Tuy nhiên, nhu cầu về vitamin và khoáng chất lại tăng, đặc biệt là canxi, vitamin D, B12, sắt và kẽm.

Thiếu dinh dưỡng dẫn đến mệt mỏi, suy giảm miễn dịch, tăng nguy cơ nhiễm trùng, loãng xương và suy mòn cơ. Khó khăn trong ăn uống như mất răng, giảm vị giác, khô miệng, rối loạn tiêu hóa càng làm trầm trọng thêm tình trạng này.

Theo khuyến nghị từ NIH Office of Dietary Supplements:

• Canxi: 1.200 mg/ngày
• Vitamin D: 800–1.000 IU/ngày
• Protein: 1–1,2 g/kg/ngày
• Vitamin B12: ≥2.4 mcg/ngày, đặc biệt qua thực phẩm giàu đạm động vật hoặc bổ sung

Một số chiến lược dinh dưỡng hiệu quả bao gồm ăn nhiều bữa nhỏ, bổ sung thực phẩm giàu dinh dưỡng như sữa tăng cường, cá biển, rau xanh đậm, sử dụng men vi sinh để hỗ trợ tiêu hóa.

Chăm sóc dài hạn và hỗ trợ xã hội

Phụ nữ thường có tuổi thọ cao hơn nam giới, do đó nhiều người sống một mình ở tuổi già, đặc biệt sau khi chồng qua đời. Tình trạng "góa phụ già" rất phổ biến ở nhiều quốc gia, làm tăng nguy cơ cô lập xã hội, thiếu chăm sóc và khó tiếp cận dịch vụ y tế.

Mô hình chăm sóc toàn diện cho phụ nữ cao tuổi nên tích hợp giữa y tế, tâm lý, xã hội và phục hồi chức năng. Các hình thức hỗ trợ bao gồm:

• Chăm sóc tại nhà (home care)
• Dịch vụ y tế từ xa (telemedicine)
• Nhóm hỗ trợ cộng đồng, hội người cao tuổi
• Chính sách tài chính và lương hưu ổn định

Luật bảo vệ người cao tuổi, đào tạo người chăm sóc và xây dựng trung tâm lão khoa cộng đồng là những trụ cột trong chiến lược chăm sóc xã hội bền vững cho nhóm dân số đang gia tăng nhanh này.

Phòng bệnh và chủ động thích nghi với già hóa

Chủ động thích nghi với quá trình già hóa là yếu tố quyết định chất lượng sống ở tuổi cao. Các hành vi lối sống lành mạnh giúp làm chậm quá trình suy giảm chức năng và phòng ngừa bệnh tật.

Các biện pháp chủ động gồm:

• Tham gia hoạt động thể chất đều đặn: đi bộ, dưỡng sinh, yoga nhẹ
• Tiêm chủng định kỳ: cúm, COVID-19, viêm phổi do phế cầu, zona
• Khám sức khỏe định kỳ: sàng lọc ung thư vú, cổ tử cung, loãng xương, tiểu đường
• Giữ tương tác xã hội: tham gia câu lạc bộ, sinh hoạt nhóm, mạng xã hội an toàn

Theo WHO, mô hình “Healthy Ageing” không chỉ là không bệnh mà còn là khả năng duy trì chức năng và tham gia xã hội có ý nghĩa trong suốt tuổi già (WHO: Decade of Healthy Ageing).

Tài liệu tham khảo

1. World Health Organization. Ageing and health. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing-and-health
2. National Institute on Aging. Health and aging. https://www.nia.nih.gov/
3. NIH Office of Dietary Supplements. https://ods.od.nih.gov/
4. Alzheimer’s Association. Facts and figures. https://www.alz.org/
5. LiveStrong Foundation. Otago Exercise Program. https://www.livestrong.org/resources/otago-exercise-program
6. National Heart, Lung, and Blood Institute. Hormone Replacement Therapy. https://www.nhlbi.nih.gov/health/hrt
7. World Health Organization. Decade of Healthy Ageing. https://www.who.int/initiatives/decade-of-healthy-ageing